reżyseria:		Walerian Borowczyk, Chris Marker
scenariusz:		Walerian Borowczyk, Chris Marker
zdjęcia:		Daniel Harispe
montaż:		Jasmine Chasney
muzyka:		Andrzej Markowski
obsada:		Michel Boschet, Ligia Borowczyk, Anatole Dauman, Philippe Lifchitz
producent:		Anatole Dauman
produkcja:		Argos Films, Les Films Amorial
właściciel praw:		Argos Films
źródło kopii:		Tamasa
nagrody:		Venice IFF 1960 – Science Film Award; Oberhausen IFF 1961 – FIPRESCI Prize; Bergamo IFF 1960 – Golden Medal
język:		bez dialogów
barwa:		kolor

Pierwszy pełnoprawny film Borowczyka nakręcony poza Polską. Technika animacji fotograficznej, zastosowana wcześniej w Szkole, zostaje doprowadzona w Astronautach do oszałamiającego apogeum. Pierwszy z szeregu filmów Borowczyka wyprodukowanych przez polsko-francuskiego filmowca Anatole’a Daumana stanowi równocześnie element dorobku współreżysera Chrisa Markera, nieżyjącego już legendarnego artysty z pogranicza kina fabularnego i dokumentalnego. Według samego Markera jego najważniejszym wkładem w powstanie filmu było wypożyczenie należącej do niego sowy Anabase. Astronauci to mieszanka iluzji rodem z produkcji Georges’a Mélièsa ze slapstickowymi gagami w stylu Bustera Keatona. Główną rolę gra Michel Boschet, animator i okazjonalny współpracownik Borowczyka.

Chris Marker

Urodzony w 1921 roku francuski artysta multimedialny, reżyser, fotograf, pisarz. Jako autor filmów chętnie eksperymentował z formą, kojarzony jest głównie z dokumentem kreacyjnym i esejem dokumentalnym. Zmarł w 2012 roku.

Wybrana filmografia:

reżyseria:		Walerian Borowczyk
scenariusz:		Walerian Borowczyk
zdjęcia:		Francis Pronier
muzyka:		Avenir de Monfred
producent:		Jacques Forgeot
produkcja:		Les Cinéastes Associés
właściciel praw:		Dominique Segretin
źródło kopii:		Filmoteka Narodowa
język:		bez dialogów
barwa:		cz.-b.

Podobnie jak Stan Vanderbeek czy Larry Jordan, Walerian Borowczyk dostrzegł potencjał animacji wykorzystującej ilustracje wycięte z wiktoriańskich encyklopedii i powieści. Tak jak Jan Lenica w Labiryncie (który został zrealizowany w tym samym roku), Borowczyk sięga do koncepcji artystycznej leżącej u podstaw powieści graficznej Maxa Ernsta Tydzień dobroci, wprawiając obrazy w ruch, co nadaje całości komiczny i surrealistyczny odcień.

reżyseria:		Walerian Borowczyk
scenariusz:		Walerian Borowczyk
zdjęcia:		Guy Durban
montaż:		Claude Blondel
muzyka:		Avenir de Monfred
dźwięk:		Claude Blondel
producent:		Jacques Forgeot
produkcja:		Les Cinéastes Associés
właściciel praw:		Dominique Segretin
nagrody:		Tours IFF 1963 – Jury’s Special Prize; Knokke-le-Zoute FF 1964 – Jury’s Prize
język:		bez dialogów
barwa:		kolor i cz.-b.

Obraz będący ucieleśnieniem twórczości Borowczyka, dedykowany Hy’owi Hirshowi, amerykańskiemu fotografowi, operatorowi i twórcy abstrakcyjnych filmów, który zmarł przedwcześnie w 1961 roku. Widzimy sekwencję scen ukazujących rozerwane wybuchem przedmioty, które wracają do poprzedniej formy, by ostatecznie ulec zniszczeniu w kolejnej eksplozji. Los tych obiektów (jest wśród nich lalka, wypchana sowa oraz trąbka) stanowi symboliczne wyobrażenie szerszego dramatu rozgrywającego się poza kadrem. W zestawieniu z po części wesołą, po części złowieszczą muzyką ujęcia składają się na jeden z najbardziej wymownych filmów Borowczyka.

reżyseria:		Walerian Borowczyk
scenariusz:		Walerian Borowczyk
zdjęcia:		Francis Pronier, Gerard Cox
montaż:		Claude Blondel
muzyka:		Bernard Parmegiani
producent:		Jacques Forgeot
produkcja:		Les Cinéastes Associés
właściciel praw:		Dominique Segretin
nagrody:		Tours IFF 1964 – FIPRESCI Prize; Oberhausen IFF 1965 – Jury’s Special Prize
język:		bez dialogów
barwa:		kolor

Kolejne dzieło Borowczyka jest, według słów samego twórcy, reportażem z miasta aniołów. Substancję filmu stanowią abstrakcyjne, metafizyczne gwasze, przywodzące na myśl obrazy Giorgia de Chirica czy René Magritte’a, lecz ewidentnie wskazujące na autorstwo Borowczyka. Zabawy aniołów są upiorną podróżą do świata obozów zagłady i łagrów, nazwanego przez Czesława Miłosza mianem wszechświata koncentracyjnego. Te zapadające w pamięć obrazy, którym towarzyszy niesamowita ścieżka dźwiękowa autorstwa Bernarda Parmegianiego, tworzą jeden z najbardziej poruszających filmów w historii kina.

reżyseria:		Walerian Borowczyk
scenariusz:		Walerian Borowczyk
zdjęcia:		Constantin Tchikine
montaż:		Catherine Kelber
muzyka:		Bernard Parmegiani
producent:		Dominique Duvergé
produkcja:		Pantaléon Films
właściciel praw:		Dominique Segretin
nagrody:		Oberhausen IFF 1966 – FIPRESCI Prize; Locarno IFF 1966 – Honorable Mention; Bergamo IFF1966 – Special Mention
język:		bez dialogów
barwa:		kolor

Tytułowy bohater przedstawia w obrazowy sposób 26 słów, z których każde zaczyna się od innej litery alfabetu. Korzystając z pomysłu zastosowanego przez siebie w Encyklopedii babuni, Borowczyk stworzył szereg wizualnych definicji, które są skazaną na niepowodzenie próbą okiełznania otaczających nas absurdów. Pełen komicznych sytuacji Słownik Joachima to chyba najbardziej anarchiczny film w dorobku Borowczyka.

reżyseria:		Walerian Borowczyk
scenariusz:		Walerian Borowczyk, based on a short story by Guy de Maupassant
zdjęcia:		Yann le Masson
montaż:		Catherine Kelber
dźwięk:		Jacques Boujon
obsada:		Ligia
producent:		Dominique Duvergé
produkcja:		Pantaléon Films
właściciel praw:		Dominique Segretin
nagrody:		Berlin IFF 1966 – Silver Bear; Locarno IFF 1966 – Special Mention; Cracow FF 1967 – Golden Dragon
język:		francuski
barwa:		cz.-b.

Borowczyk uważał Rosalię za swój najbardziej udany film. Jest to wywiedziona z noweli Guya de Maupassanta historia młodej służącej, która zabija swoje dzieci i zakopuje ich ciała w ogrodzie. Uzupełnieniem głęboko poruszającej gry aktorskiej Ligii Borowczyk są animowane przedmioty, użyte przez reżysera po raz kolejny jako narzędzia narracyjne. Ujęcia wypełnione światłocieniem nadają obrazowi nierzeczywisty wymiar, przywodząc na myśl monologi Becketta lub Głowę do wycierania Davida Lyncha.

reżyseria:		Walerian Borowczyk
scenariusz:		Walerian Borowczyk
zdjęcia:		Guy Durban
montaż:		Marie-Louise Barberot
muzyka:		Georges Bizet
producent:		Dominique Duvergé
produkcja:		Pantaléon Films
właściciel praw:		Dominique Segretin
nagrody:		Mannheim IFF 1967 – Interfilm Award
język:		francuski
barwa:		kolor i cz.-b.

Z perspektywy czasu widać wyraźnie, że pod wieloma względami Dyptyk można odbierać jako ucieleśnienie intymnego stosunku Borowczyka do kina. Oto dwie pozornie niezwiązane ze sobą narracje. Pierwsza z nich ukazuje starego rolnika, który w towarzystwie wyleniałego psa wraca starym gruchotem do domu. W tej części ujęcia nakręcone są z ręki, dźwięk to zapis na żywo, a czarno-biały obraz ma ziarnistą fakturę, co stanowi wyraźny kontrast z drugim wątkiem, na który składają się intensywnie kolorowe, żywe obrazy, przedstawiające rośliny doniczkowe i kocięta bawiące się w takt arii z Carmen Bizeta. Choć obie sceny są swoim całkowitym przeciwieństwem, zarówno pod względem formy, jak i stylu zestawione razem tworzą spójną całość.

reżyseria:		Walerian Borowczyk
scenariusz:		Walerian Borowczyk
zdjęcia:		Guy Durban
montaż:		Marie-Louise Barberot
muzyka:		Jean-Philippe Rameau
obsada:		Roberto Ludo
producent:		Dominique Duvergé
produkcja:		Pantaléon Films
właściciel praw:		Dominique Segretin
nagrody:		Mannheim IFF 1967 – Gold Ducat
język:		bez dialogów
barwa:		kolor

Dwa znudzone karły biją się o poduszkę. Podobnie jak Dyptyk, Gawot jest w dorobku Borowczyka kolejnym krokiem w stronę filmu aktorskiego. Całkowity brak dialogów sprawia, że jedynym źródłem emocji jest grany na klawesynie gawot Jean-Philippe’a Rameau dobiegający spoza kadru. Podczas gdy przedstawiciele kina klasycznego przesuwali jego granice z miernym skutkiem, Borowczyk wykorzystał ograniczenia formuły kadru do wywołania komicznego efektu.

reżyseria:		Walerian Borowczyk
scenariusz:		Walerian Borowczyk
zdjęcia:		Guy Durban
montaż:		Claude Blondel
producent:		Dominique Duvergé
produkcja:		Pantaléon Films
właściciel praw:		Dominique Segretin
język:		bez dialogów
barwa:		kolor

Stary fonograf powstaje z niczego, odgrywa piosenki zapisane na woskowych cylindrach, by w końcu ulec samozniszczeniu. Pod wieloma względami Fonograf, ostatni film Borowczyka przedstawiający animowane przedmioty, tworzy parę z Renesansem. Dzieło to wywołuje autentyczne wzruszenie. Nakręcone z widocznym uczuciem zbliżenia mogą być odbierane jako pochwała tradycyjnego rzemiosła i wyraz nostalgii za minioną epoką, czasem sprzed wojny. Warto zwrócić uwagę, że fonograf pojawi się jeszcze w późniejszych filmach aktorskich Borowczyka (mowa tu o Wyjątkowej kolekcji, Dziejach grzechu oraz Dziwnym przypadku doktora Jekylla i Miss Osbourne).

Opracowanie: Daniel Bird

Informacje o reżyserze

Walerian Borowczyk

Walerian Borowczyk urodził się 21 października 1923 roku w Kwilczu pod Poznaniem. W okresie powojennym studiował malarstwo i litografię w krakowskiej ASP, którą ukończył w 1951 roku. W pierwszej połowie lat 50. tworzył rysunki satyryczne i pracował jako litograf. Po przeprowadzce do Warszawy w 1954 roku zajął się projektowaniem plakatów filmowych. Wraz z innym twórcą plakatów, Janem Lenicą, zrealizował kilka filmów animowanych. W 1959 roku wyjechał do Paryża, gdzie podjął pracę przy produkcji krótkich form filmowych i reklam w studiu Les Cinéastes Associés. Jego pierwszym filmem pełnometrażowym z udziałem aktorów był obraz Goto – wyspa miłości z 1968 roku. W 1971 roku nakręcił Blankę, adaptację Mazepy Juliusza Słowackiego. W latach 70. zrealizował także Niemoralne opowieści i Bestię – oba filmy zostały entuzjastycznie przyjęte przez krytyków i publiczność. W międzyczasie odwiedził Polskę, gdzie wyreżyserował adaptację Dziejów grzechu Stefana Żeromskiego. W okresie późniejszym pracował jako reżyser filmów pełnometrażowych we Francji i Włoszech. Spod jego ręki wyszło również kilka etiud dokumentalnych przedstawiających ludzi ze świata kultury. Stworzył także eksperymentalną wizję swojego przybranego miasta, czyli Paryża. W 1984 roku powrócił do animacji, realizując film Piekielne scherzo. W 1992 roku opublikował zbiór opowiadań pod tytułem Anatomia diabła. Zmarł w Le Port Marly 3 lutego 2006 roku.

Filmografia

1946 Sierpień (short)

1949 Magik / The Magician (short)

1949 Głowa / The Head (short)

1950 Tłum / The Crowd (short)

1954 Photographies vivantes (doc., short)

1954 Atelier de Fernand Léger (doc., short)

1955 Jesień / Autumn (short)

1955 Le modeste photographe (short)

1957 Był sobie raz… / Once Upon a Time (co-dir., anim., short)

1957 Nagrodzone uczucie / Rewarded Feeling (co-dir., anim., short)

1957 Strip-tease / Strip-Tease (co-dir., anim., short)

1957 Sztandar Młodych / Banner of Youth (co-dir., anim., short)

1958 Dom / House (co-dir., anim., short)

1958 Szkoła / The School (anim., short)

1959 Astronauci / Les astronautes / The Astronauts (co-dir., anim., short)

1959 La foule (TV, anim., short)

1959 Terra incognita (anim., short)

1959 Le magicien / The Magician (TV, anim., short)

1959 La tête / The Head (TV, anim., short)

1959 Les stroboscopes: magasins du XIX siècle / Stroboscopes: 18^th Century Stores (TV, anim., short)

1960 L’écriture / Writing (TV, anim., short)

1961 La boîte à musique / The Music Box (TV, anim., short)

1961 Les bibliothèques / Libraries (TV, anim., short)

1961 Les écoles / Schools (TV, anim., short)

1962 Koncert pana i pani Kabal / Le concert de M. et Mme. Kabal / The Concert of Mr. and Mrs. Kabal (anim., short)

1962 La fille sage / A Well-Behaved Girl (TV, anim., short)

1963 Encyklopedia babuni w 13 tomach / L’encyclopédie de grand-maman en 13 volumes / Grandma’s Encyclopaedia (anim., short)

1963 Gancia (TV, anim., short)

1963 Holy Smoke (TV, anim., short)

1963 Renesans / Renaissance (anim., short)

1964 Le musée / The Museum(TV, anim., short)

1964 Zabawy aniołów / Les jeux des anges / The Game of the Angels (anim., short)

1965 Słownik Joachima / Le dictionnaire de Joachim / Joachim’s Dictionary (anim., short)

1966 Paluszek / Le petit poucet (TV, anim., short)

1966 Rozalia / Rosalie (short)

1967 Dyptyk / Diptyque / Diptych (short)

1967 Gawot / Gavotte (short)

1967 Teatr pana i pani Kabal / Théâtre de Monsieur et Madame Kabal / Mr. and Mrs. Kabal’s Theatre

1968 Goto – wyspa miłości / Goto, l’île d’amour / Goto, Island of Love

1969 Fonograf / Le phonographe / The Phonograph (anim., short)

1971 Blanka / Blanche

1973 Wyjątkowa kolekcja / Une collection particulière / A Particular Collection (doc., short)

1974 Opowieści niemoralne / Contes immoraux / Immoral Tales

1975 Ślimak z Wenus / Escargot de Vénus / Venus on the Half-Shell (doc., short)

1975 Bestia / La bête / The Beast

1975 Dzieje grzechu / The Story of Sin

1976 Margines / La marge / The Margin

1977 Za murami klasztoru / Interno di un couvento / Behind Convent Walls

1977 List z Paryża / Brief von Paris / Letter from Paris (doc., short)

1977 Miłość, potwór wszechczasów / L'Amour monstre de tous les temps / The Greatest Love of All Times (doc., short)

1979 L’Armoire (segment in Collections privées / Private Collections)

1979 Heroiny zła / Les héroïnes du mal / Immoral Women

1980 Lulu

1981 Hayaahi (short)

1981 Hyper-Auto-Erotic (short)

1982 Dziwny przypadek doktora Jekylla i Miss Osbourne / Le cas étrange du dr Jekyll et Miss Osbourne / The Blood of Dr. Jekyll

1983 Ars amandi

1984 Piekielne scherzo / Scherzo infernal / Scherzo Infernal (anim., short)

1986 Le lotus d’or (episode of TV series Série rose, short)

1987 Emmanuelle V

1988 Ceremonie miłości / Cérémonie d’amour / Rites of Love

1990 Almanach des adresses des demoiselles de Paris (episode of TV series Série rose, short)

1990 Un traitement mérité (episode of TV series Série rose, short)

1991 L’experte Halima (episode of TV series Série rose, short)

Opracowanie: Daniel Bird